Enflasyonda baz etkisi, aylık enflasyon oranlarını takip ederek görünür. Yıllık enflasyon oranlarını izlemek baz etkisi hakkında net bir fikir sağlamaz. Ancak aylık enflasyon oranlarıyla karşılaştırınca baz etkisini anlamak mümkün olur.
Bir ay yüksek gelen bir enflasyon oranı, yıllık enflasyonu “yüksek baz etkisi” altına sokar. 12 ay geçtikten sonra o ayın enflasyon etkileri artık yıllık enflasyon hesaplamasına dahil edilmez. Böylece baz etkisinden çıkılır.
Aynı şekilde bir ay düşük gelen enflasyon oranı da, “düşük baz etkisi”ne sebep olur ve o enflasyonun etkisinden çıkmak için de 12 ay geçmesi gerekir.
Gelin, enflasyonda baz etkisi nedir, nasıl hesaplanır, basit bir bakış atalım.
Baz Etkisi Nedir?
Baz etkisi, son zamanlarda sıklıkla duyduğumuz bir kavramdır. Ekonomi yönetimi tarafından devamlı olarak, Mayıs ayında enflasyon yıllık bazda zirve yapacak ve ardından düşüşe geçecek şeklinde açıklanıyor. Bunun sebebi ise baz etkisiyle ifade ediliyor. Fakat baz etkisinin ne olduğu konusu açıklamaya muhtaç.
Baz etkisini basit bir şekilde, bir yılın aylarında karşılanan enflasyon oranlarının aydan aya değişimiyle ifade edebiliriz. Yıl içinde meydana gelen anomaliler, baz etkisinin oluşmasına sebep olur. Bu anomaliler, yılın genelinden çok yüksek veya çok düşük olan enflasyon oranlarını ifade eder.
Baz etkisini anlamak için, yıllık enflasyonun hesaplanmasında dikkate alınan 12 ayın da enflasyon oranı teker teker incelenir ve önceki yılla kıyaslanır. Bileşik enflasyon oranını aşağı ya da yukarı çeken ay bir anomaliye sebep olur. Takip eden aylar içinde, anomaliye sebep olan aylık veri, yıllık enflasyon hesaplamasından çıkması sonrasında baz etkisinden çıkılır.
Anomalilerin yüksek ya da düşük olması, “yüksek baz etkisi” veya “düşük baz etkisi” adı verilen iki farklı kavramla açıklanır. Yani enflasyonun ani değişimi yukarı yönlü de olsa, aşağı yönlü de olsa bu durum baz etkisiyle ifade edilir.
Yüksek Baz Etkisi Nedir?
Yüksek baz etkisi, bir yıl içinde yer alan 12 ayın teker teker enflasyon oranları içinde, yüksek enflasyon oranı bulunan ayların yıllık enflasyonu yüksek göstermesi durumudur. Bu ay veya aylar, son 1 yıl içinde bulunduğu sürece yüksek baz etkisine sebep olur.
Düşük Baz Etkisi Nedir?
Düşük baz etkisi ise, yüksek baz etkisinin aksine, yıl içinde ortalama enflasyondan daha düşük enflasyon oranının karşılandığı ayın, bütün yıllık enflasyonu düşük göstermesi durumudur. Burada da aynı şekilde, üzerinden 12 ay geçene kadar yıllık enflasyon oranını aşağı çekecek bir etkiye sebep olacaktır.
Enflasyon Nedir, Nasıl Hesaplanır?
Aylık olarak karşılanan enflasyon oranları, o ay enflasyon sepetinde yer alan ürünlerin, bir önceki aya kıyasla artış ya da azalışının hesaplanmasıyla bulunur. Fiyat endeksine TÜFE (Tüketici Fiyat Endeksi) dahil edilir. Bu halkın fiyat artışlarından etkilenme oranını gösterir. Ancak burada ÜFE (Üretici Fiyat Endeksi) dikkate alınmaz, ÜFE genellikle yakın gelecekteki enflasyon tahminleri yapılırken kullanılır.
Ancak aylık enflasyonun yıl genelinde nasıl bir etkiye sebep olacağını anlamak için, enflasyon hesabının nasıl yapıldığına da hızlıca bir bakış atmak gerekir.
Yıllık enflasyon oranı son 12 ayda gelen aylık enflasyon oranlarının bileşik etkisinin hesaplanmasıyla bulunur. Yıllık enflasyonun hesaplanması için aşağıdaki formül kullanılır;
(1+E1)×(1+E2)×…×(1+E12)−1
Buna göre aylık enflasyon oranları, yüzdelik ifadeden arındırılır (decimals olarak yazılır), “1” ile toplanır ve kendi arasında çarpılır. Toplam sonuç ise 1’den çıkarılır.
Yani, bir ay gelen enflasyon oranı yüzde 1,5 ise, 0,015 olarak yazılır, 1 ile toplanır. Böylece çıkan sonuç 1,015 olur. 12 ayın tüm enflasyonu bir biriyle çarpılır ve çıkan sonuçtan 1 çıkarılır. Enflasyon hakkında daha detaylı bilgi için Enflasyon Nedir yazımıza bakabilirsiniz.
Baz Etkisi Nasıl Hesaplanır?
Baz etkisinin hesaplanması, aslında baz etkisinin değil, baz etkisiyle meydana gelen değişimin hesaplanmasıdır. Bunun için “(mevcut dönem değeri – baz dönem değeri) / baz dönem değeri * 100” formülü kullanılır. Yıllık bazda baz etkisinden kaynaklı değişimin yüzde kaç olduğu sonucu bulunur.
Baz etkisinin değerlendirilmesi ise, 12 aylık enflasyon oranının hesaplanması ve aylık verilerle karşılaştırılmasıyla bulunur. Yani, Ocak ayında açıklanacak olan Aralık ayı enflasyonu, geçen 1 aylık enflasyon oranını temsil eder. Buna karşın, yıllık enflasyon oranı, geçen yılın Ocak-Aralık dönemini kapsayacaktır.
Buna göre gelecekteki enflasyon tahminleri de hesaplanarak, baz etkisiyle yıllık enflasyonun düşüp yükseleceği şeklinde yorum yapılabilir.
Buna göre, Nisan ayında hesaplanan enflasyon oranı, geçen yıl Mayıs ayından bu yıl Nisan ayına kadar olan süreci kapsar. Önümüzdeki ay açıklanacak yıllık enflasyon oranı, geçen yıl Haziran ayından, bu yıl Mayıs ayına kadar olan süreci kapsayacaktır. Bu durumda 2023 Mayıs ayı artık yıllık enflasyon hesabına dahil edilmeyecektir.
Baz etkisinin değerlendirilmesi, bu 12 aylık enflasyon oranlarındaki değişiminin yorumlanmasıdır. Yani baz etkisini hesaplamayız. Enflasyonu hesaplarız, baz etkisini ise değerlendirir ve yorumlarız.
Bunun için gelin enflasyon oranlarını hesaplayarak baz etkisinin hangi aylarda devreye girdiğini ve gireceğini yorumlayalım.
Türkiye Ekonomisinde Baz Etkisi
Aşağıdaki grafikte Türkiye’nin son 5 yıldaki aylık ve yıllık enflasyon oranları yer almaktadır. Buna göre mavi çizgiler yıllık enflasyon oranımızı gösterirken, kırmızı çizgiler ise aylık enflasyonumuzun grafik üzerindeki yerini temsil etmktedir.
Kaynak: TCMB
Not: Baz etkisinin, TCMB faiz oranıyla doğrudan bir ilişkisi olmasa da dolaylı bir ilişkisi bulunuyor. Çünkü, faiz oranları enflasyona yön vermek için bir araç olarak kullanılmaktadır. Bu sebeple tabloda faiz oranlarına yer vermedik. Ancak faiz oranlarıyla enflasyonun ilişkisi farklı bir yazının konusu olabilir. Bunun için Forex.com.tr’yi sosyal medya kanallarından takip edebilirsiniz.
Yukarıdaki tablodan hareket ederek, baz etkisinin hangi dönemlerde devreye girdiğini görebiliyoruz.
Tabloya göre, enflasyonumuz yıllık bazda yüzde 20 seviyelerinde ilerlerken, aylık enflasyonumuz Aralık 2021’de yüzde 10’un üzerine çıkıyor. Burada 2 ay boyunca aylık enflasyonu yüzde 10’un üzerinde görüyoruz. Ardından aylık enflasyon düşüş gösterse de yıllık enflasyon yüksek kalıyor.
Bunu yüksek baz etkisi olarak ifade ediyoruz.
Böylece aylık enflasyon oranlarının (kırmızı) yıllık enflasyon oranlarına (mavi) nasıl etki ettiğini net bir şekilde görebiliyoruz. Şimdi bu enflasyon oranlarına tablo üzerine bakalım ve yıllık enflasyonu şekillendiren faktörleri inceleyelim.
Türkiye’nin Son 5 Yıldaki Enflasyon Oranı
Türkiye’nin son 5 yıldaki enflasyon oranları için aşağıdaki bağlantıyı tıklayabilirsiniz. Bağlantı yeni sekmede açılacaktır. Ardından tablonun yorumlaması için okumaya devam edebilirsiniz.
Son 5 Yıldaki Enflasyon Oranları
Son 5 Yılda Baz Etkisi Olan Dönemler
Bu tablodan, baz etkisinin net bir şekilde görünür olduğu kısımları alalım.
Buna göre anomali yaşanan aylar şu şekilde göze çarpıyor;
- Kasım 2021’de aylık enflasyon oranı yüzde 3,51
- Aralık 2021’de aylık enflasyon oranı yüzde 13,58
- Ocak 2022’de aylık enflasyon oranı yüzde 11,10
Aylık enflasyonlar ise yıllık enflasyonu şu şekilde etkiliyor;
- Kasım 2021 tarihinde yıllık enflasyon oranı yüzde 21,31
- Aralık 2021 tarihinde yıllık enflasyon oranı yüzde 36,08
- Ocak 2022 tarihinde yıllık enflasyon oranı yüzde 48,69 olarak ölçüldü.
Burada baz etkisinin yıllık enflasyona olan etkisini net bir şekilde görebiliyoruz. Çünkü bir yıl önce aylık 0,89 ve 3,50 arasında dalgalanan aylık enflasyon oranları yıllık enflasyonu yüzde 21,31 seviyesinde tutarken, Aralık ve Ocak aylarında artan enflasyon oranı bu oranı sadece 2 ay sonra iki katına çıkarıyor.
Ardından aylık enflasyon oranları düşüyor. Ancak grafikte yıllık enflasyon oranının artmaya devam ettiğini görüyoruz. Bunun sebebi her ay, bir önceki aydan düşük enflasyon oranı gelse de bir yıl önceki enflasyon oranından yüksek oranlar gelmeye devam ediyor.
Fakat sonra Kasım 2021 ve Aralık 2022 aylarında gelen yüksek enflasyonun üzerinden 1 yıl geçtiği için baz etkisi sona eriyor. Böylece yıllık enflasyon oranı düşüş gösteriyor.
Tabloyu tekrar gözümüzün önüne getirelim:
Bu grafikte, Kasım 2021 tarihi, kırmızı çizginin en yüksek noktasının hemen solunda yer alıyor. Kasım 2021 enflasyonu açıklandığı zaman dikkate alınan yıllık enflasyon oranı, Aralık 2020 ve Kasım 2021 arasındaki tarihi kapsıyordu. Aralık 2021’deki enflasyon hesaplandığı sırada ise Ocak 2021-Aralık 2021 yıllarının enflasyon oranını, yani toplam bileşik enflasyonu hesaplıyoruz.
| Ay | Yıllık Enflasyonda Hesaplanan Dönem |
| Kasım 2021 | Aralık 2020-Kasım 2021 |
| Aralık 2021 | Ocak 2021-Aralık 2021 |
| Ocak 2022 | Şubat 2021-Ocak 2022 |
| Şubat 2022 | Mart 2021-Şubat 2022 |
| Mart 2022 | Nisan 2021-Mart 2022 |
| Nisan 2022 | Mayıs 2021-Nisan 2022 |
| Mayıs 2022 | Haziran 2021-Mayıs 2022 |
Baz Etkisinin Değerlendirilmesi
Bu durumda, enflasyon hesabımızdan aylık yüzde 1,25 enflasyon getiren Aralık 2020 çıkıyor ve yüzde 13,58 enflasyon getiren Aralık 2021 dahil oluyor. Bu ise yıllık toplam enflasyona yüzde 12,23 oranında bir etki ediyor.
Grafiği incelemeye devam ettiğimizde ise bir sonraki ay olan Ocak ayında, bir önceki yılın Ocak ayının hesaptan çıktığını izliyoruz. Ardından Şubat 2021’de aylık enflasyon oranı büyük bir düşüş gösteriyor.
Ocak 2021’de aylık enflasyon 11,10 iken Şubat ayında yüzde 4,81 olarak ölçülüyor. Ancak yıllık enflasyon oranımız artmaya devam ediyor. Çünkü Şubat ayındaki enflasyon oranı, Aralık ve Ocak aylarına göre düşük gelse de geçen yılın aynı ayına göre hala çok yüksek.
Yani, yıllık enflasyon hesabında yüzde 0,35 etki eden Şubat 2020 çıkarılırken, yüzde 4,81 etki eden Şubat 2021 enfasyonu giriyor. Böylece aylık enflasyon düşerken yıllık enflasyon yükselmeye devam ediyor. İşte bu yükseliş baz etkisiyle ifade ediliyor.
Grafiği okumaya devam ettiğimizde Kasım 2022’de yıllık enflasyon oranının yüzde 84,39 olduğunu görüyoruz. Bir sonraki ay ise bu oran yüzde 64,27’ye düşüyor. Devam eden aylarda düşüş sürüyor ve dip noktasına Haziran 2023’te yüzde 38.21 oranıyla geliyor.
Bunun sebebi ise Mayıs 2023’te yüzde 0,04 oranında gelen enflasyon oluyor. Ne var ki, devam eden üç ayda bu aylık enflasyon oranı korunamıyor. Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarındaki enflasyon oranı önceki yılın aynı dönemine kıyasla çok daha yüksek. Bu ise yıllık enflasyondaki ivmeyi tekrar yukarı doğru kırıyor. Böylece tekrar Türkiye ekonomisi yüksek baz etkisinin altına girmiş oluyor.
Mayıs 2024’te Enflasyon Neden Zirve Yapacak?
Ekonomi yönetimi ve ekonomistler, Mayıs 2024’te enflasyonun zirve yapacağını ve ardından istikrarlı bir düşüş sürecine gireceğini söylüyor. Bunun açıklamasını ise baz etkisiyle ifade ediyor. Çünkü ekonomik veriler, Mayıs ayında, geçtiğimiz yıl Mayıs ayından daha yüksek bir enflasyon oranı geleceğini işaret ediyor.
Dolayısıyla bunun sebebini önümüzdeki aylarda gerçekleşecek enflasyon tahminiyle açıklayabiliriz. Ekonomik göstergeler, gelecek tahminlerini şekillendirir. Öncelikle, aşağıdaki tabloda, geçtiğimiz 1 yıllık enflasyon oranlarını inceleyelim.
| Tarih | TÜFE (Aylık % Değişim) | TÜFE (Yıllık % Değişim) |
| 05-2023 | 0.04 | 39.59 |
| 06-2023 | 3.92 | 38.21 |
| 07-2023 | 9.49 | 47.83 |
| 08-2023 | 9.09 | 58.94 |
| 09-2023 | 4.75 | 61.53 |
| 10-2023 | 3.43 | 61.36 |
| 11-2023 | 3.28 | 61.98 |
| 12-2023 | 2.93 | 64.77 |
| 01-2024 | 6.70 | 64.86 |
| 02-2024 | 4.53 | 67.07 |
| 03-2024 | 3.16 | 68.50 |
| 04-2024 | 3.18 | 69.80 |
Buna göre son 1 yılda düzenli olarak yükselen bir enflasyon grafiği dikkatimizi çekiyor. Önümüzdeki ay ise yüzde 0,04 etkisi olan Mayıs 2023 enflasyon oranı, yıllık enflasyona etki etmeyecek. Böylece Mayıs ayı enflasyon verileri yüzde 0,04’ten yüksek gelmesi durumunda enflasyon zirve noktasına ulaşacak.
2025 ve 2026 Yıllarında Enflasyon Projeksiyonu
Öncelikle, 2025 ve 2026’da enflasyonun düşecek olmasını net bir şekilde söyleyemeyiz. Bunu ancak bir projeksiyonla tahmin edebiliriz. Makroekonomik göstergeler de yaklaşık olarak bu projeksiyonu desteklerse, önümüzdeki 1 ve 2 yıllık enflasyon oranlarını değerlendirebilriiz.
Bu teorinin gerçekleşmesi için önümüzdeki 1 yıl boyunca gelecek aylık enflasyon oranlarının, geçtiğimiz 1 yıl boyunca karşıladığımız enflasyon verilerinden düşük olması gerekir. Bunun ardından ise sonraki 1 yıllık enflasyon verilerinin ise, önümüzdeki 1 yıllık enflasyon oranından düşük olması gerekir.
2025 Yılı Enflasyon Projeksiyonu
O halde şimdi ise bundan sonra her ay sabit olarak yüzde 2 enflasyon oranını karşılarsak, 1 yıl sonra bugüne kadar enflasyon oranımız ne olur, onu izleyelim.
| Tarih | TÜFE (Aylık % Değişim) | TÜFE (Yıllık % Değişim) |
| 05-2024 | 2.00 | 73.11 |
| 06-2024 | 2.00 | 69.91 |
| 07-2024 | 2.00 | 58.29 |
| 08-2024 | 2.00 | 48.00 |
| 09-2024 | 2.00 | 44.12 |
| 10-2024 | 2.00 | 42.13 |
| 11-2024 | 2.00 | 40.36 |
| 12-2024 | 2.00 | 39.10 |
| 01-2025 | 2.00 | 32.97 |
| 02-2025 | 2.00 | 29.75 |
| 03-2025 | 2.00 | 28.29 |
| 04-2025 | 2.00 | 26.82 |
Daha anlaşılır olması için bunu grafik üzerinde inceleyelim:
Bu grafiğe göre, aylık enflasyon verileri (mavi) her ay sabit bir şekilde yüzde 2 oranında gelirse, 2023 yılı Mayıs ayının enflasyon oranı yüzde 0,04 olduğu için ve yüzde 2’lik bu oran daha yüksek olacağı için enflasyon zirve noktasına ulaşacak (yüzde 73,11).
Ardından gelecek olan her yüzde 2 oranında aylık enflasyon, bir önceki yılın aylık enflasyonundan az olacağı için grafiği hızlı bir şekilde aşağı çekecek.
Ancak, bu süre içinde gelecek bir aylık enflasyon oranı, bir önceki yılın aynı ayına göre yüksek gelirse, o dönem için yıllık enflasyon oranını yeniden yüksek gösterecektir.
İşte bu düşüş grafiği, enflasyonun baz etkisiyle düşüşünü temsil ediyor. Buna göre 1 yıl sonunda oluşacak enflasyon, yüzde 26,82 olacaktır. Bu ise bileşik olarak hesaplanan ve her ay gelecek olan yüzde 2 enflasyonun yıllık toplamı olacaktır.
2026 Yılı Enflasyon Projeksiyonu
Şimdi aşağıdaki grafikte, ondan sonraki 1 yılı teorik olarak inceleyelim. Bu sefer, 1 yıl boyunca sabit gelecek yüzde 2 enflasyonun ardından 1 yıl da sabit bir şekilde aylık yüzde 1 enflasyon oranlarını karşılarsak, yıllık enflasyonun seyrini izleyelim:
Buna göre Nisan 2025’e kadar aylık yüzde 2, ardından ise bir yıl boyunca gelecek yüzde 1 enflasyon oranı sonucunda Türkiye’nin yıllık enflasyonu tam 2 yıl sonra yüzde 14,78 oranında olacaktır.
İşte ekonomi yönetiminin bahsettiği ve 3 yıl sonra enflasyon oranının yüzde 10’un altına düşeceğine dair hesaplaması ve öngörüsü, buna yakın bir projeksiyona dayalı olarak ifade ediliyor.
Elbette bu grafik bir varsayımdan ibarettir ve her ay enflasyon oranının aynı gelmesi pratik olarak mümkün değildir. Ancak enflasyon oranının önümüzdeki yıl, aylık yüzde 2 civarında dalgalanması bekleniyor.
Aşağıda, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından hazırlanan “Herkes İçin Ekonomi” kanalının “Baz Etkisi Nedir” videosunu da izleyebilirsiniz.
